B.M Pugh
[ba bteng] Ha ka jingshisha, lait na ka um pynjhieh jong ka sniang, ka um pynjhieh jong kiwei pat ki mrad ka kham bun ka naitrojen ban ha ka eit jong kita ki mrad. Ha ka 100 mon ka um pynjhieh don kumba 32 ser ka naitrojen ha ka um pynjhieh masi, 48 ser ha ka um pynjhieh kulai, 12 ser ha ka um pynjhieh sniang, 56 ser ha ka um pynjhieh ka langbrot ne ka blang, bad 24 ha ka um pynjhieh u briew.
Kane ka long kaba donkam eh ban sngewthuh namar ha ka ri Khasi-Jaintia jong ngi bad ha ri India baroh kawei u nongrep um da suidniew eh ia ka um pynjhieh ka masi ne jong kino kino ki jingri. Lada ngim suitniew bad ngi iehnoh ia ka um pynjhieh ka masi ngi duh noh la kumno-kumno marshiteng na ka naitrojen kaba dei ban don ha ka sboh. Kane ka long kumne. Ka masi ha ri Khasi-Jaintia ka pynmih kumba 12 ser ka eit man la ka sngi bad kumba hynriew ser ka um: kumta la ka naitrojen ka i kham bun ha ka um ptnjhieh ruh, hynrei namar ba ka eit ka kham bun, ngi lah ban iohi ba ha kaba kut ka sboh ka ioh kumba marshiteng ka naitrojen na ka eit bad shiteng na ka um pynjhieh, kata lada ngim shym pynlehnohei ia ka um. Ha ri sepngi bad ha ki ri kiba shai bastad baroh, ia ka um pynjhieh masi ki da sumar bha ba kan ym tuid lehnohei.
Kawei kaba ki leh khnang ba kane ka um kan ym tuid lehnohei ka long ban siang da u phlang uba rkhiang uba kim bam ki masi, ha ka jaka ba ki ieng, hajan ki kjat jong ki. Ia uta u phlang ki khot ka “Bedding” ne ka “litter”. Kane ka bedding ka kjit ia ka um pynjhieh bad ynda ki khur eit masi na sem masi, kane, ym tang ba ka pynbun ia ka eit masi, hynrei ka pynkhlain bha ia ka sboh masi da kaba sumar ia ka naitrojen kaba don ha ka um pynjhieh.
Kawei pat kaba ki ju leh mynta ha ki farm ha kylleng kane ka ri India jong ngi bad kiwei-kiwei ki ri jong ka pyrthei ruh ka long ban da kynton sumar ia ka eit masi ynda ka la mih na sem masi.
Ha ki jaka kiba slap bha kum ha ri Khasi-Jaintia u nongrep um dei ban pynshah slap ia ka sboh, lum kumta u slap un sait noh ia ka naitrojen baroh. Kaba ki ju leh ha kane ka ri India jong ngi ban kham pynneh ia ka naitrojen bad ban pynbun ia ka sboh ka long ba ia ka eit masi kaba ki la khur da ki niut ki nier kat kaba ki ioh na lyngkha ne na pham (farm). Kane ka jingsiang ruh ka rben kumba shi phut. Ynda ki la kynton ka eit masi kumba shi phut halor kane ka jingsiang kaba ki khot ha ka ktien Phareng ka “absorbent layer”, nangta pat ki tep biang da ki niut ki nier ne kaei-kaei kaba tam na ki jingthung haduh ba kan da jrong ia ka eit masi sa kumba shi phut. Te na jrong eh ki sa tap biang da u niut u nier khnang ba ki skain kin ym kha pylleng bad roi ha ka eit masi. Haba ki shna ia kane ka kynton ha ka por slap, ki ju leh ia ka ha ka jaka madam.
Ka jingiar jong kane ka kynton ka long kumba 7 ne 8 phut bad ka kynjang kumba 4 phut. Ka lynter ka lah ban long katkum ka jingbun ki masi ne ka jingbun ka eit. Haba ki shna pat ia kane ha ka por rkhiang ki ju puh ka thliew kaba iar kumta kumba 8 ne 10 phut bad kaba jylliew kumba 3 phut ei-ei bad ki sa kynton kumtei ia ka eit masi kumba la batai haneng. Kaba donkam ka long ba kane ka kynton kan ym sngem eh lane jhieh eh; bad kan ym rkhiang eh. Haba leh kumtei ia ka eit masi ka naitrojen kam da duh eh na ka sboh. Habadei-badei lada jur eh u slap, ia katei ka kynton lah ban buh hapoh ka jaka kaba la tap da u phlang malu-mala na jrong. Lada katei ka kynton ka rkhiang eh, donkam pat ban da ai um, khnang ba kan dup p’ut bha. Ia ka sboh kaba ngi shna ha katei ka rukom ki Phareng ki ong ka kompost (compost). Kane ka kompost hadien 3 ne 4 bnai ka la kylla long ka sboh kaba bha shibun bad ka don kumba 20 ser ka naitrojen ha man la ka 100 mon ka sboh.
Lah ban leh ha katei kajuh ka rukom ia ka eit kulai ne ka eit sniang ruh. Ha ki katto-katne ki miwnicipaliti (municipality), kata ki shnong heh, ha kane ka ri India jong ngi, ki la leh kumtei wat ia ka kai bri.
Kawei pat ka sboh kaba ngi lah ban ioh na ki jingri jong ngi ha ri Khasi-Jaintia jong ngi ka long ka eit sniang. Kane ruh, kumba nga la pyni haneng, ka iasyriem ia ka sboh masi ha ka jingkordor jong ka kum ka sboh kaba ai naitrojen ia ka khyndew.
Ka sboh na ka eit bad um pynjhieh kulai ruh ka iasyriem ha ka jingkordor jong ka bad ka sboh eit masi. Ha ri sepngi ki kham kheindor kham bun ia ka sboh eit kulai ban ia ka sboh eit masi. Kumta kito kiba ri kulai kin pynmyntoi shibun ia ka ri bad ialade ruh lada ki sumar bha ia kane ka sboh na ka bynta ki jingthung.
Ka sboh kaba lah ban ioh na ka kai bri ka long kumba nga la pyni haneng, kaba kham bha ban ia kitei ki sboh kiba nga la batai haneng. Hynrei ha kane ka ri India jong ngi bad ha ri Khasi-Jaintia ruh, don ka jingsngew pyrshah ban pyndonkam ia kane kum ka sboh. Ha ri Shaina (China) bad ha ri Japan pat ki da pyndonkam bha shibun ia kane ka sboh. Dei na kata ka daw ba ka ri Shaina bad ri Japan ki lah ban pynmih kham bun ki jingthung jingtep na ka kajuh ka khyndew ban ia kane ka sboh da kaba pynlong kompost kumba la batai haneng.
Lane ngi lah ban pyndonkam da kaba leit theh ia kane ka jakhlia bad hadien kata sa tap pat da ka khyndew. Khnang ban ym hap tih arsien, kata ban tih bad ban sa tap, ha ki len shipai lane ha ki phatok kiba don bun ki briew, ki ju tih, na kawei ka dong jong ka lyngkha, ka thliew kaba kumba lai phut ka jingiar bad kaba jrong katba jrong ka dong jong ka lyngkha, bad katba kane ka thliew ka nang dap, ki tih harud jong ka da kawei pat ka thliew baroh shilynter, bad da kata ka khyndew kaba ki khlaw na kata ka thliew kaba thymmai ki tap ia jakhlia ha ka thliew kaba rim. Ia ka jingpyndonkam ia ka sboh ha kane ka rukom, ki khot ha ka ktien phateng “Trenching manure”. Kane ka long ka rukom kaba bha eh ban leh ia ka jakhlia-jakhlaid napoh shnong. Da kaba leh kumne ym tang ba ka shnong kan khuid na ka jakhlia-jakhlaid napoh shnong, hynrei kan pynlong ruh ia ki khyndew shnong ki jaka kiba sei soh shibun eh. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?