Da I bah Basly Syiem,
Secretary Kur Syiem Nongwah
Secretary Kur Syiem Nongwah
La slem la i donkam ban pynmih ia ka History (khana pateng) ka Hima Nongwah, hynrei ym ioh ki lad ban leh ia kane ka jingangnud. Ha ka Dorbar pyllun ba la pynlong ha Mawtamur ha u snem 2016 la rai ban pynpaw pyrthei noh ia ka History ka Hima Nongwah, kaba long kawei na ki Hima hapoh 30 Syiem 12 Doloi ha ri Khasi bad Jaintia, kaba la duh noh ka Hima ha ka por ki phareng. Nga ai ruh ka jingkhublei bad kyrkhu kyrdoh ia ki Rangbah KUR jong ngi, kata, u Ishmel Wahlang bad Sirondro Syiem kiba la pule bad lum jingtip na kiba bun ki kot kiba pynshisha ba ka Hima Nongwah ka la don shisha, kaba hap mynta hapoh ka Ri Bhoi District. Mynta ia kane ka Hima la wan dakhol da ka District Kamrup Assam.
1. KA KHANA (History): ka jingiathu khana pateng la pateng (Forsay) ki tymmen hyndai, ka long kaba shisha ba ka Hima Nongwah ka la don naduh mynshuwa kata naduh ka snem 1400 ne tam, la ong ba ka long kaba iar bha bad ki pud sawdong jong ka ki long kumne:
Shatei: Naduh Wah Brahmaputra (Um Luheid ba ong ki Nongwah)
Shathie: Naduh Wah Umdap, Umran bad Wah Khri (Khri-Laitdom)
Mihngi: Nadsuh Wah Umsiang sha Uumtrew (Dikru)
Sepngi: Naduh Wah Khri (Sri Nodi) Soigoan haduh Am Luheid (Brahmaputra).
Ka don shatei duh eh ka Ri Khasi Jaintia, ka kynthup ia ki Ri lum bad Ri Thor (tdah bah ba ong ki Nongwah) tdah ka mut ka Ri Thor bad bah ka mut u Dkhar, ka mut ka ri thor u dkhar. La tip ia ka kum ka ‘MOWAH STATE’ kaba kynthup lai tylli ki Hima Syiem bad khyndai tylli ki Hima Syiem rit (Syiem Raid).
U Mr. T. Prichard u ong, “Ka la pynsuk shibun ia nga, haba nga la bud ia ki jingthoh u Mr. E. Elban, ban synshar bha. Kane ka Hima ka dei ka Hima Khasi hyndai namar ki kren da ka ktien Khasi paka bad ki don ka Riti Dustur Khasi nylla” hynrei ym lah ban tip ia ka tyynrai ka jingshisha, balei ka la duh noh mynta lehse da ki spah snem tam.
2. (a) KA JINGMIH KI SYIEM NONGWAH: ka khana pateng la pateng ki riew tymmen hyndai kiba la kha naduh 1800 AD haduh 1860 bad kiba la bam kwai ha dwar u Blei naduh ki snem 1900 AD – 1960 AD ki ong.
(i) U Syiem Nongwah, Syiem Sohkaser, Sirdar Jirang bad Sirdar Nongpoh mynshuwa ki long shipara, ki dei shi para trai, ki mih na kawei ka thymmei na ka LI MYNGSO ka dei ka khun khadduh ka ‘NGA’ ka khun ka LI DOHKHA kaba wan na JAINTIAPUR ha ka por ka thma Burma.
(ii)Kawei ka khun jong ka ka Li Myngso hadien ba ka la ioh lok ka sah noh ha Nongpoh bad na kane ka mih ka jait Syiem MYNSHAI ne NONGWAI ba la bteng da u Shyllong Syiem, u Bidi Syiem, u Adon Syiem.
(iii)Ka para ba ar bad ar ngut ki para kynthei ki la leit sah ha KAMEIKHA, na KAMEIKHA ki leit hiar sha Maligoan hadien ha Patgoan bad Rani. Ha Rani la thung Syiem ia ka DHUNI RANEE haduh mynta. Na ka la mih ka jait Syiem Sohkaser, hadien la bteng da u LONAL ne u Syiem SIBSING Syiem.
(iv)Ka para ba lai jong ki ‘KA MUNI’ ka leit sah noh ha NONGWAH. Hadien ba la pyniap ia u LALIT Syiem, ki NONGWAH ki la thung Syiem ia ka MUNI bad la khot ia ka ka MUNI MANI SYIEM bad na ka la mih ka jait Syiem Nongwah.
(v)Ka para khadduh jong ki ‘KA KALAMONI’. hadien ba ka la iap ha KALAMONIGOAN, ki khun jong ka (a) ka PAH (b) u SADUH SINGH ki la leit sha noh Nongwah. U MONGSHAI SYIEM u la phah leit sah ia ki sha LALMARE bad ka para jong u ka MUTONG. Na Lalmare ka MUTONG ka la phah ia ki sha PALIAR bad san iing kawei pat ban peit ia ka HIMA MNAR bad ki la thung Syiem ia ka PAH ha MNAR. Hadien pat ka mih plie da u SADUH SINGH u para jong ka bad ka la mih ka jait WAHLANG, ki jait Syiem ha MNAR (ba la khot JIRANG mynta).
Ka kpoh jong ka DHUN, MUNI BAD KALAMUNI ki dei ki khun ka LI MYNGSO, ka khun kahdduh ka NGA, ka khun ka LI DOHKHA la khot ia ki ki WAHLANG namar ia ka kmie jong ki la ioh da u WOH-RYNDI na ka KSaid Wahlang.
Nalor kane , u Kongor ki Syiem Sohkaser u ba sah ha Kumarpara ha ki snem 1880 – 1965 AD, u thoh pat kumne: “Ia ka KALAMUNIGOAN, kaba ki Assamese ki khot ia kata ka jaka, “Kalamunibama” kaba mynta la pynkylla kyrteng “LALMATI” kaba ki Khasi ki khot khyndew Saw. Ka Govt of Assam ha ka por British Govt ka la pynlong ia ka “RANI RESERVE FOREST” under Rani Reserve Forest Range jong ka Kamrup District Assam (Gazette 1880, Vol. No.1, page 50 Notification No.15 of 1882).
La ong ba ha une u Lum, ki Khar Hindu LYNGKI ki leit ban mane pan khun na katei ka Syiem, da kaba shim kynthup ia uno u maw pyllun uba ka i mon hi ha la ka kpoh, kum ka dak ba ka la pun khun. La ong ruh de, ki leit mane wad jingtbit ban nang thain jain, ki jait jain sur syntiew na katei ka Syiem. Kane ka pynshisha ba ka khun jong ka PAH ka ioh ia ka KHET SYIEM ha MNAR (Jirang) da ka jingtbit thain jain phong thoh syntiew Synteng (YIP-NARLAH).La ong ruh ba kawei ka khun jong ka Li-DOHKHA kaba leit poi sha Nongkhlaw (Khadsawphra) bad na ka la mih ki jait Syiemlieh, la pynshisha ruh ia kane na ki jingthoh u Jidor Syiem Khadsawphra 1848, ba la soi da u Sirdar Jirang, Syiem Rymbrai ha khmat u Col.Lister ha Umsaw. “Nga donhok ban shimti bad kdup ia ka Hima U Dilip Singh Mani Syiem Nongwah naduh Amthni, Umtrew.
1. KA KHANA (History): ka jingiathu khana pateng la pateng (Forsay) ki tymmen hyndai, ka long kaba shisha ba ka Hima Nongwah ka la don naduh mynshuwa kata naduh ka snem 1400 ne tam, la ong ba ka long kaba iar bha bad ki pud sawdong jong ka ki long kumne:
Shatei: Naduh Wah Brahmaputra (Um Luheid ba ong ki Nongwah)
Shathie: Naduh Wah Umdap, Umran bad Wah Khri (Khri-Laitdom)
Mihngi: Nadsuh Wah Umsiang sha Uumtrew (Dikru)
Sepngi: Naduh Wah Khri (Sri Nodi) Soigoan haduh Am Luheid (Brahmaputra).
Ka don shatei duh eh ka Ri Khasi Jaintia, ka kynthup ia ki Ri lum bad Ri Thor (tdah bah ba ong ki Nongwah) tdah ka mut ka Ri Thor bad bah ka mut u Dkhar, ka mut ka ri thor u dkhar. La tip ia ka kum ka ‘MOWAH STATE’ kaba kynthup lai tylli ki Hima Syiem bad khyndai tylli ki Hima Syiem rit (Syiem Raid).
U Mr. T. Prichard u ong, “Ka la pynsuk shibun ia nga, haba nga la bud ia ki jingthoh u Mr. E. Elban, ban synshar bha. Kane ka Hima ka dei ka Hima Khasi hyndai namar ki kren da ka ktien Khasi paka bad ki don ka Riti Dustur Khasi nylla” hynrei ym lah ban tip ia ka tyynrai ka jingshisha, balei ka la duh noh mynta lehse da ki spah snem tam.
2. (a) KA JINGMIH KI SYIEM NONGWAH: ka khana pateng la pateng ki riew tymmen hyndai kiba la kha naduh 1800 AD haduh 1860 bad kiba la bam kwai ha dwar u Blei naduh ki snem 1900 AD – 1960 AD ki ong.
(i) U Syiem Nongwah, Syiem Sohkaser, Sirdar Jirang bad Sirdar Nongpoh mynshuwa ki long shipara, ki dei shi para trai, ki mih na kawei ka thymmei na ka LI MYNGSO ka dei ka khun khadduh ka ‘NGA’ ka khun ka LI DOHKHA kaba wan na JAINTIAPUR ha ka por ka thma Burma.
(ii)Kawei ka khun jong ka ka Li Myngso hadien ba ka la ioh lok ka sah noh ha Nongpoh bad na kane ka mih ka jait Syiem MYNSHAI ne NONGWAI ba la bteng da u Shyllong Syiem, u Bidi Syiem, u Adon Syiem.
(iii)Ka para ba ar bad ar ngut ki para kynthei ki la leit sah ha KAMEIKHA, na KAMEIKHA ki leit hiar sha Maligoan hadien ha Patgoan bad Rani. Ha Rani la thung Syiem ia ka DHUNI RANEE haduh mynta. Na ka la mih ka jait Syiem Sohkaser, hadien la bteng da u LONAL ne u Syiem SIBSING Syiem.
(iv)Ka para ba lai jong ki ‘KA MUNI’ ka leit sah noh ha NONGWAH. Hadien ba la pyniap ia u LALIT Syiem, ki NONGWAH ki la thung Syiem ia ka MUNI bad la khot ia ka ka MUNI MANI SYIEM bad na ka la mih ka jait Syiem Nongwah.
(v)Ka para khadduh jong ki ‘KA KALAMONI’. hadien ba ka la iap ha KALAMONIGOAN, ki khun jong ka (a) ka PAH (b) u SADUH SINGH ki la leit sha noh Nongwah. U MONGSHAI SYIEM u la phah leit sah ia ki sha LALMARE bad ka para jong u ka MUTONG. Na Lalmare ka MUTONG ka la phah ia ki sha PALIAR bad san iing kawei pat ban peit ia ka HIMA MNAR bad ki la thung Syiem ia ka PAH ha MNAR. Hadien pat ka mih plie da u SADUH SINGH u para jong ka bad ka la mih ka jait WAHLANG, ki jait Syiem ha MNAR (ba la khot JIRANG mynta).
Ka kpoh jong ka DHUN, MUNI BAD KALAMUNI ki dei ki khun ka LI MYNGSO, ka khun kahdduh ka NGA, ka khun ka LI DOHKHA la khot ia ki ki WAHLANG namar ia ka kmie jong ki la ioh da u WOH-RYNDI na ka KSaid Wahlang.
Nalor kane , u Kongor ki Syiem Sohkaser u ba sah ha Kumarpara ha ki snem 1880 – 1965 AD, u thoh pat kumne: “Ia ka KALAMUNIGOAN, kaba ki Assamese ki khot ia kata ka jaka, “Kalamunibama” kaba mynta la pynkylla kyrteng “LALMATI” kaba ki Khasi ki khot khyndew Saw. Ka Govt of Assam ha ka por British Govt ka la pynlong ia ka “RANI RESERVE FOREST” under Rani Reserve Forest Range jong ka Kamrup District Assam (Gazette 1880, Vol. No.1, page 50 Notification No.15 of 1882).
La ong ba ha une u Lum, ki Khar Hindu LYNGKI ki leit ban mane pan khun na katei ka Syiem, da kaba shim kynthup ia uno u maw pyllun uba ka i mon hi ha la ka kpoh, kum ka dak ba ka la pun khun. La ong ruh de, ki leit mane wad jingtbit ban nang thain jain, ki jait jain sur syntiew na katei ka Syiem. Kane ka pynshisha ba ka khun jong ka PAH ka ioh ia ka KHET SYIEM ha MNAR (Jirang) da ka jingtbit thain jain phong thoh syntiew Synteng (YIP-NARLAH).La ong ruh ba kawei ka khun jong ka Li-DOHKHA kaba leit poi sha Nongkhlaw (Khadsawphra) bad na ka la mih ki jait Syiemlieh, la pynshisha ruh ia kane na ki jingthoh u Jidor Syiem Khadsawphra 1848, ba la soi da u Sirdar Jirang, Syiem Rymbrai ha khmat u Col.Lister ha Umsaw. “Nga donhok ban shimti bad kdup ia ka Hima U Dilip Singh Mani Syiem Nongwah naduh Amthni, Umtrew.
Phi don ban ong eiei?